کیمبرلیت (Kimberlite) یکی از سنگ‌های آذرین اولترامافیک و غنی از پتاسیم است که به‌دلیل وجود الماس و سایر کانی‌های قیمتی در ساختارش، از اهمیت اقتصادی و زمین‌شناسی بالایی برخوردار است. این سنگ در اعماق زیاد زمین تشکیل شده و از طریق لوله‌های آتشفشانی خاص به سطح می‌رسد.
تاریخچه کشف و نام‌گذاری کیمبرلیت
کیمبرلیت نخستین‌بار در قرن نوزدهم در نزدیکی شهر کیمبرلی در آفریقای جنوبی شناسایی شد؛ جایی که یکی از بزرگ‌ترین الماس‌های جهان، موسوم به “الماس کالی‌نان”، کشف شد. به‌دنبال کشف‌های فراوان الماس، تب جست‌وجوی الماس در آن منطقه شکل گرفت و در نتیجه، این سنگ به نام کیمبرلیت (برگرفته از شهر کیمبرلی) شناخته شد.
ویژگی‌های زمین‌شناسی کیمبرلیت
کیمبرلیت یک سنگ آذرین اولترامافیک است؛ به این معنا که سرشار از منیزیم، آهن و ترکیبات قلیایی مانند پتاسیم است. این سنگ معمولاً در یکی از سه شکل زیر در پوسته زمین ظاهر می‌شود:
- لوله‌های آتشفشانی عمودی (که الماس را به سطح می‌آورند)،
- دایک‌ها (dykes): رگه‌های باریک و عمودی یا شیب‌دار از سنگ آذرین که در شکاف‌ها بالا آمده‌اند،
- سیل‌ها (sills): لایه‌های افقی یا نزدیک به افقی از سنگ آذرین که در بین لایه‌های سنگی دیگر نفوذ کرده‌اند.
کیمبرلیت معمولاً دارای کانی‌ها و قطعاتی از سنگ‌های منشأ در اعماق گوشته زمین است که در مسیر بالا آمدن ماگما، به‌همراه آن به سطح آورده شده‌اند.
گوشته زمین (Mantle) بخشی از ساختار درونی زمین است که در عمق حدود ۳۰ تا ۲,۹۰۰ کیلومتری زیر پوسته قرار دارد.
کیمبرلیت‌ها از بخش بالایی گوشته، در عمقی بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ کیلومتر، سرچشمه می‌گیرند؛ جایی که فشار و دمای بالا امکان تشکیل الماس را فراهم می‌کند. سپس ماگمای کیمبرلیتی با سرعت بسیار زیاد از طریق شکاف‌های زمین به سمت سطح حرکت می‌کند و گاهی الماس‌های درون خود را نیز با خود به بالا می‌آورد.
تفاوت کیمبرلیت با لامپروفیر و لامپروئیت
کیمبرلیت از نظر ظاهری ممکن است با سنگ‌هایی مانند لامپروفیر (Lamprophyre) و لامپروئیت (Lamproite) شباهت داشته باشد، اما تفاوت‌های مهمی دارد:
- قابلیت حمل الماس: کیمبرلیت اصلی‌ترین سنگ حاوی الماس است، در حالی که لامپروئیت تنها در موارد نادر الماس دارد و لامپروفیر معمولاً بدون الماس است.
- ترکیب کانی‌شناسی: کیمبرلیت معمولاً دارای الیوین، گارنت، دیوپسید و اسپینل است. لامپروئیت‌ها اغلب شامل فلوگوپیت و کانی‌های خاص قلیایی‌اند.
- ساختار زمین‌شناسی: کیمبرلیت معمولاً در لوله‌های انفجاری دیده می‌شود، در حالی‌که لامپروفیر بیشتر در قالب دایک‌ها (dykes) و سیل‌ها (sills) تشکیل می‌شود.
لامپروئیت (Lamproite)
لامپروفیر (Lamprophyre)
بیشتر بخوانید:
سنگ گابرو
الماس اورلوف
روش‌های نوین گوهرتراشی
الماس زعفرانی
الماس قرمز وینستون
روش‌های اکتشاف و شناسایی کیمبرلیت
برای شناسایی ذخایر کیمبرلیت، زمین‌شناسان از روش‌های مختلف استفاده می‌کنند:
- تحلیل ژئوشیمیایی برای یافتن کانی‌های نشانگر (مثل گارنت و کروم‌دیوپسید) در رسوبات رودخانه‌ای
- ژئوفیزیک هوایی و زمینی مانند مغناطیس‌سنجی یا گرانی‌سنجی
- سنجش از دور برای شناسایی ناهنجاری‌های سطحی
- حفاری اکتشافی در مراحل پیشرفته برای نمونه‌برداری مستقیم از سنگ
چرا کیمبرلیت اهمیت دارد؟
۱. وجود الماس
کیمبرلیت‌ها مهم‌ترین منبع الماس در سطح زمین هستند و الماس‌ها را از اعماق زیاد به سطح می‌آورند.
۲. کانی‌های ارزشمند
کیمبرلیت می‌تواند شامل کانی‌هایی مانند فلوگوپیت، پیروکسن، اسپینل و گارنت باشد که در مطالعات اکتشافی و صنعتی اهمیت دارند.
۳. نقش علمی در شناخت ساختار زمین
چون کیمبرلیت از اعماق زیاد می‌آید، اطلاعاتی از ساختار گوشته زمین در اختیار دانشمندان قرار می‌دهد.
الماس در کیمبرلیت
لوله‌های کیمبرلیت چیستند؟
لوله‌های کیمبرلیت کانال‌هایی طبیعی هستند که در اثر فوران‌های انفجاری سریع از عمق زمین شکل گرفته‌اند. این لوله‌ها معمولاً به شکل قیفی یا استوانه‌ای‌اند و محل تمرکز الماس‌های اقتصادی هستند.
تقشه ی لوله‌های کیمبرلیت در جهان
معادن مهم کیمبرلیت در جهان
- Jwaneng – بوتسوانا
- Udachnaya – روسیه
- Diavik و Ekati – کانادا
- Big Hole (کیمبرلی) – آفریقای جنوبی
- Argyle – استرالیا (مشهور به الماس صورتی)
معدن الماس Jwaneng – بوتسوانا
کیمبرلیت و جست‌وجوی الماس در ایران
در ایران تاکنون هیچ ساختار کیمبرلیتی یا معدن الماسی تأیید نشده است. هرچند در برخی مناطق مطالعاتی بر روی سنگ‌های اولترامافیک صورت گرفته، اما هیچ شواهد زمین‌شناسی قطعی مبنی بر وجود کیمبرلیت یا الماس کشف نشده است.
ایران از نظر زمین‌شناسی دارای تنوع بالایی است، اما تا به امروز الماس یا لوله‌های کیمبرلیتی اقتصادی در کشور گزارش نشده‌اند.
جمع‌بندی
کیمبرلیت سنگی آذرین و ژرف‌منشأ است که نقشی اساسی در استخراج الماس و مطالعه ساختار درونی زمین دارد.
هرچند در بسیاری از نقاط دنیا معادن الماس حاصل از کیمبرلیت وجود دارند، اما در ایران تا امروز هیچ کیمبرلیت الماس‌داری کشف نشده است.
منابع:
- Mitchell, R. H. (۱۹۸۶). Kimberlites: Mineralogy, Geochemistry, and Petrology. Plenum Press
- Harlow, G. E. (۱۹۹۹). Diamonds and Their Mineral Inclusions. Reviews in Mineralogy and Geochemistry
نظرات کاربران